Eπιδράσεις των ναπολεόντειων μεταρρυθμίσεων και πολέμων στη φυσιογνωμία της σύγχρονης Ευρώπης

το παρακάτω κείμενο γράφτηκε ως εργασία στη σχολή Ευρωπαϊκού Πολιτισμού του ΕΑΠ.

Εισαγωγή

Η Γαλλική επανάσταση υπήρξε μια ιδεολογική βόμβα στα θεμέλια των απολυταρχικών κρατών του τέλους του 18ου αιώνα. Υπήρξε όμως και κάτι πολύ περισσότερο: το θεμέλιο της ιδεολογίας των σύγχρονων κρατών. Οι ιδέες της Γαλλικής επανάστασης ταξίδεψαν στο χρόνο, αλλοιώθηκαν, τροποποιήθηκαν αλλά υπήρξαν η βάση της έρευνας της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης. Άφησαν δηλαδή το στίγμα τους μέχρι τις μέρες μας.

Ο Ναπολέων Βοναπάρτης βρήκε έτοιμο το ιδεολογικό υπόβαθρο και το όραμα πάνω στο οποίο, ορθολογικά σκεπτόμενος, προσπάθησε να δημιουργήσει ένα αποτελεσματικό και σύγχρονο κράτος. Οι μεταρρυθμίσεις που επέφερε ή επέβαλλε ήταν αυτό που θεωρούσε πολιτική προσέγγιση στην ιδεολογική θεωρία της Επανάστασης. Για αυτό το λόγο ο διαχωρισμός των Ναπολεόντειων μεταρρυθμίσεων από τις μεταβολές που επέφερε η γαλλική επανάσταση, όντας συγκαλυμμένες,  χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. 

Το λεπτό αυτό ζήτημα γίνεται ακόμη πιο δυσδιάκριτο όταν καλούμαστε να ξεχωρίσουμε την επίδραση που αυτό διατηρεί στις μέρες μας. Το να δεχτούμε ή όχι την επιρροή ενός ιστορικού γεγονότος στις σύγχρονες κοινωνίες αποτελεί από μόνο του ένα πρωτόλειο πρόβλημα. Στα μέτρα αυτής της εργασίας θα δεχτούμε ως επίδραση στη φυσιογνωμία των σύγχρονων κρατών το μεταρρυθμιστικό άλμα που κάνει μια κατάσταση να προσομοιάζει περισσότερο σε αυτές που βιώνουν οι σύγχρονες κοινωνίες παρά στις προγενέστερες του άλματος καταστάσεις.

 

Μεταρρυθμίσεις που επέζησαν ως και σήμερα

Το 1812 ο Ναπολέων μοιάζει με απόλυτο κυρίαρχο της Ευρώπης. Η Γαλλία έχει απορροφήσει το Βέλγιο, τις Κάτω Χώρες, τη Βενετία, τις δαλματικές ακτές και το βασίλειο της Γένοβας. Η Ισπανία, η πρώην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η Ελβετία, η Πολωνία και τα ιταλικά κρατίδια ανήκουν στη σφαίρα της ναπολεόντειας επιρροής. Η Πρωσία, η Αυστροουγγαρία, η Δανία και η Σουηδία αποτελούν αναγκαστικούς συμμάχους της. Οι μόνοι χριστιανοί που διατηρούν την ανεξαρτησία τους είναι οι Βρετανοί και οι Ρώσοι. 

Εικόνα 1: Η Ευρώπη το 1812

Μέσα σε αυτό το γαλλικό «μεγαλείο» οι στρατιές του Ναπολέοντα έχουν γνωρίσει όλα τα μήκη και πλάτη της Ευρώπης, φορείς μιας νέας ιδεολογίας που εξαπλώνεται ταχύτατα. Στις τρίχρωμες στολές των Γάλλων στρατιωτών οι λαοί της Ευρώπης βλέπουν την απελευθέρωση από την απολυταρχική εξουσία των βασιλικών οίκων και την ελπίδα για ισονομία και ισότητα. Η διάψευση θα έλθει γρήγορα αλλά ο σπόρος της αδελφοσύνης κάθε έθνους, έχει φυτρώσει στη σκέψη των ευρωπαϊκών λαών. Οι λαοί συνειδητοποιούν πως έχουν πολύ περισσότερα να διεκδικήσουν από ένα κοινό τύρρανο. Στο πρόσωπο κάθε συμπατριώτη βλέπουν πια έναν εταίρο στο κοινό όραμα και, ίσως, στον κοινό αγώνα. Είναι, αν όχι η γένεση, η σύλληψη του εθνικισμού.

Έχοντας τελειώσει το σχολείο στη Γαλλία και αποφοιτήσει από την στρατιωτική ακαδημία στο Παρίσι, ο Ναπολέων ενδιαφέρεται για την ιστορία, τη νομική και τα μαθηματικά και ευελπιστεί σε μια ακαδημαϊκή καριέρα. Με αυτό το ακαδημαϊκό υπόβαθρο ο προχωρεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα δωρεάν και υποχρεωτικής εκπαίδευσης του Ροβεσπιέρου[1] ένα βήμα παραπέρα:  ιδρύει λύκεια σε κάθε μεγάλη γαλλική πόλη και παιδαγωγική ακαδημία στο Παρίσι. Λύκεια τα οποία πρέπει «να ενσταλάξουν στους μαθητές τους την αγάπη για την τάξη, το αίσθημα του καθήκοντος και το σεβασμό της εξουσίας»[2]. Όπως στις περισσότερες μεταρρυθμίσεις του, δεν ξεχνά να θέσει τα νέα ιδρύματα κάτω από τον κρατικό έλεγχο: στη συγκεκριμένη περίπτωση με τη μορφή ενός εθνικού πανεπιστημίου. Το ίδιο πανεπιστήμιο θα ελέγχει ακόμη τις στρατιωτικές και τεχνικές σχολές. Οι αλλαγές στη δημόσια εκπαίδευση θα επηρεάσουν αποφασιστικά τη δημόσια εκπαίδευση στη σύγχρονη Ευρώπη.

Ίσως όχι μεταρρύθμιση αλλά σίγουρα καινοτομία είναι η απόφαση του Ναπολέοντα να θέσει την έγκριση του συντάγματος του 1799 υπό την κρίση του λαού με δημοψήφισμα. Αν και το σύνταγμα τελικά εγκρίνεται με φανερή ψηφοφορία[3], είναι μια πρωτοφανής πολιτική χειρονομία. Πολλοί ηγέτες θα νομιμοποιήσουν τις αποφάσεις τους πάνω σε τέτοια δημοψηφίσματα στις επόμενες δεκαετίες ως και σήμερα.

Η σημαντικότερη όμως και πιο διακριτή Ναπολεόντεια μεταρρύθμιση αφορά τη διοίκηση και αυτό που σήμερα αποκαλούμε «κρατικό μηχανισμό». Ο συνειδητός συγκεντρωτισμός της εξουσίας μέσα από τα κατάλληλα εργαλεία υπήρξε το έναυσμα για τη δημιουργία των σύγχρονων γραφειοκρατικών κρατών «με την έννοια μιας κεντρικής διοίκησης που εφαρμόζει με ενιαίο τρόπο κοινούς νόμους για όλους τους πολίτες σε ολόκληρη την επικράτεια»[4]. Νομάρχες, υπονομάρχες και δήμαρχοι δεν αντιπροσωπεύουν πλέον αυτούς τους οποίους διοικούν αλλά το κράτος[5]. Οι δημόσιοι υπάλληλοι διορίζονται «με αξιολογικά κριτήρια, ανεξάρτητα από την πολιτική τους τοποθέτηση ή την κοινωνική προέλευση»[6]. Η μεταρρύθμιση ξεκινά με μια σημαντική αλλαγή: το διορισμό μόνιμων υπαλλήλων ως εφόρων.

Η αξιοκρατία στις δημόσιες θέσεις είναι μια πραγματικά επαναστατική έμπνευση του Ναπολέοντα και το ζητούμενο σε όλες τις μετέπειτα κυβερνήσεις ανά την υφήλιο ως και σήμερα. Η αξιοκρατία επιδρά τονωτικά στην προσπάθεια εθνικής συμφιλίωσης όλων των πολιτικών δυνάμεων αφού είναι εμφανής ακόμη και στα υψηλότερα στρώματα της ιεραρχίας. Είναι όμως και κάτι ακόμη: το επιστέγασμα της νίκης της αστικής τάξης απέναντι στην παλιά Ευρώπη. Πλέον η αξία υπερτερεί της καταγωγής.

Στην κορυφή της πυραμίδας της κρατικής μηχανής βρίσκεται η άμυνα. Στα σχέδια του Ναπολέοντα σημαντική παράμετρος αποτελεί το αξιόμαχο του γαλλικού στρατού. Η υποχρεωτική θητεία εξακολουθεί να ισχύει αλλά ο στρατός λειτουργεί πλέον σε επαγγελματικά πλαίσια. Ιδρύεται σχολή εκπαίδευσης των αξιωματικών του στρατού και του ιππικού και –το κυριότερο- καταργούνται τα προνόμια των ευγενών και προωθείται και εδώ η αξιοκρατία. Πλέον κάθε ικανός πολίτης μπορεί να γίνει αξιωματικός και να αναρριχηθεί στην ιεραρχία.

Σημαντική τομή στη γαλλική πολιτεία αλλά και στην ιστορία των σχέσεων εκκλησίας – κράτους είναι η υπογραφή του κονκορδάτου του 1801 μεταξύ του Ναπολέοντα και του πάπα Πίου του Ζ’. Με τη συμφωνία ο πάπας αναγνωρίζει τον κοσμικό χαρακτήρα της γαλλικής πολιτείας, τον ορισμό των Γάλλων ιεραρχών από τον Πρώτο Ύπατο της χώρας ενώ τη μισθοδοσία των κληρικών αναλαμβάνει το κράτος. Η συμφωνία είναι μέρος της εθνικής συμφιλίωσης που οραματιζόταν ο Ναπολέων για τους Γάλλους αλλά, σε συνδυασμό με τη θέσπιση της ανεξιθρησκίας, και της εκκοσμίκευσης του κράτους.

Στη δικαιοσύνη, ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ναπολεόντειας διοίκησης και το μεγαλύτερο κατά τον ίδιο το Ναπολέοντα είναι ο αστικός κώδικας. Ο αστικός κώδικας, ή ναπολεόντειος κώδικας όπως έμεινε στην ιστορία, αντανακλά τις αρχές της νομικής ισότητας και του ατομικισμού που πηγάζουν στην επανάσταση ενώ εμπεριέχονται βασικές αρχές της όπως η προστασία της περιουσίας, της μισθωτής εργασίας, της ελεύθερης αγοράς και η απαγόρευση της ισόβιας μίσθωσης εργασίας. Ταυτόχρονα επιτυγχάνεται η κωδικοποίηση του συστήματος είσπραξης των φόρων με συνέπεια τη δυνατότητα σύνταξης οικονομικών προϋπολογισμών και τον περιορισμό της σπειροειδούς ανάπτυξης του πληθωρισμού[7].

Ναπολεόντειοι πόλεμοι

Οι πόλεμοι που διεξήγαγε η Γαλλία κατά τη Ναπολεόντεια διακυβέρνηση επηρέασαν το σύνολο των ευρωπαϊκών χωρών και  όχι μόνο τα κράτη που προσαρτήθηκαν ή που κατέληξαν βασίλεια κάποιου συγγενή του αυτοκράτορα. Πέρα από τις άμεσες επιδράσεις που είχε η στρατιωτική δυναμική των επεμβάσεων και η πολιτική της συνέχεια, οι λαοί της Ευρώπης γνώρισαν τα αγαθά της ελευθερίας και της ισότητας και ένιωσαν για πρώτη φορά φορείς μιας πατριωτικής συνείδησης που τους παρότρυνε να οργανωθούν και να διεκδικήσουν. Η αρχή της κυριαρχίας του έθνους, αν και ποδοπατήθηκε βάναυσα από τις στρατιές του Βοναπάρτη, επικαλέστηκε και διαδόθηκε από τον ίδιο το Ναπολέοντα. Αποτέλεσε τη νέα νομιμοποιό βάση της εξουσίας εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή στα πολιτικά πράγματα της Ευρώπης[8]. Το έθνος εμφανίζεται για πρώτη φορά ως «εθελούσια συσσωμάτωση ανθρώπων που αναγνωρίζουν ότι ανήκουν σε μία κοινότητα και αποφασίζουν να ζήσουν μαζί»[9].

Ήδη από το 1792 η γαλλική εθνοσυνέλευση διακηρύττει ότι, «στο όνομα του γαλλικού έθνους, θα προσφέρει αλληλεγγύη και συνδρομή σε όλους τους λαούς που θα θελήσουν να ανακτήσουν την ελευθερία τους»[10]. Είναι μια νομιμοποίηση του παρεμβατισμού που θα ακολουθήσει ο Ναπολέων και που συνεχίζει να βρίσκει μιμητές στις μέρες μας.

Σε όλες τις υπό γαλλική επιρροή χώρες ο Ναπολέων εισάγει «ένα προσεκτικά οργανωμένο σχέδιο διοίκησης, βασισμένο στην ελεύθερη αξιοποίηση προικισμένων ατόμων, την ισότητα μπροστά στο νόμο και την κατάργηση των παλαιών εθίμων και προνομίων»[11]. Το καθεστώς εφαρμόζει στα νέα κράτη νέα συντάγματα, προωθεί την εγκαθίδρυση πολιτικής ισότητας και θρησκευτικής ελευθερίας, την κωδικοποίηση των νόμων, την κατάργηση των φεουδαλικών δικαστηρίων και των συντεχνιών. Βέβαια, το μέγεθος των αλλαγών επηρεάζεται αναγκαστικά από τις συνθήκες υποδοχής και υποτέλειας της κάθε χώρας.

Έτσι, στα γερμανικά κράτη εισάγεται ο αστικός κώδικας και στην Πρωσία καταργείται η δουλοπαροικία και τα συντεχνιακά προνόμια. Στην Ιταλία διακηρύσσονται τα ανθρώπινα δικαιώματα ενώ τα εκκλησιαστικά και αριστοκρατικά προνόμια καταργούνται σχεδόν ολοσχερώς. Δημιουργούνται οι συνθήκες σύγκρουσης των φοβισμένων συντηρητικών με μια νέα γενιά φιλελεύθερων[12] ενώ τα πατριωτικά συναισθήματα εξαπλώνονται. Η συνέπεια θα είναι καταλυτική για τις δύο αυτές χώρες αλλά και τον ευρωπαϊκό χάρτη. Aκόμη και σε χώρες εκτός της άμεσης γαλλικής επιρροής ο άνεμος της αλλαγής είναι αισθητός: στη Σουηδία το σύνταγμα του 1809 περιορίζει τα μοναρχικά δικαιώματα ενώ στη Δανία ο διαφωτισμός φέρνει απελευθέρωση των δουλοπάροικων, πολιτικά δικαιώματα στους Εβραίους, ελεύθερο εμπόριο και ελευθερία του τύπου.[13]

Λίγες όμως μεταρρυθμίσεις του Ναπολεόντειου οικοδομήματος θα εξακολουθήσουν να ισχύουν μετά την Έλβα. Το τι και πως τελικά επιζεί δεν είναι ευδιάκριτο. Πολύ συχνά, «η νομική μεταρρύθμιση, επαναστατική για τις κοινωνίες που είναι ακόμη προσηλωμένες στις παλιές οικονομικές τους δομές, φαίνεται σαν ένα απαραίτητο και δειλό βήμα προς τα εμπρός για τις χώρες που συνταράσσει η τεχνολογική επανάσταση»[14]. Σίγουρα όμως οι μεταρρυθμίσεις αυτές θα επιζήσουν στη σκέψη αυτών που τις έζησαν και αυτό θα αποδειχτεί περισσότερο σημαντικό.

Επίλογος

Η γαλλική επανάσταση έφερε στο προσκήνιο κοινωνικές δυνάμεις που αποτελούσαν κομπάρσους της ευρωπαϊκής ιστορίας. Με τη συμβολή των ναπολεόντειων πολέμων προώθησε μεταρρυθμίσεις σε όλη την ήπειρο όπως τη συγκεντρωτική διοίκηση, την εκκοσμίκευση της κοινωνίας, τον εκσυγχρονισμό και  τη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας, τη συγκρότηση εθνικού-αστικού κράτους. Η κεντρική διοίκηση εφαρμόζει κοινούς νόμους για όλους, καταργεί τη δουλοπαροικία και τα φεουδαρχικά προνόμια και καταγράφει σειρά από καινοτομίες: αστικός κώδικας, δεκαδικό σύστημα, ενοποίηση μέτρων και σταθμών, οργάνωση εθνικού στρατού, αναμόρφωση της παιδείας.

Στο ιδεολογικό επίπεδο, οι ατομικές ελευθερίες και τα δικαιώματα του πολίτη έγιναν εφεξής μόνιμο αντικείμενο πολιτικής διαμάχης. Θέματα όπως το δικαίωμα των εθνών για αυτοδιάθεση και ο διαχωρισμός εκκλησίας κράτους τέθηκαν υπό συζήτηση ενώ αναπτύχθηκαν ιδέες και κινήματα όπως ο φιλελευθερισμός, ο εθνικισμός και κοινωνικός ριζοσπαστισμός. Μετά τη ναπολεόντεια Ευρώπη «οι τρεις έννοιες – ελευθερία, ισότητα, εθνικότητα – δεν είναι πια απλώς ιδέες˙ ως νόμοι και ως νέος τρόπος θεώρησης της ζωής, παρέμειναν στο κέντρο της ευρωπαϊκής πραγματικότητας»[15].

---

[1] Κολιόπουλος Ι.Σ., Νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία 1789 – 1945, Εκδ. Βάνια, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 40

[2] Berstein S. και Milza P., Ιστορία της Ευρώπης, Τόμος 1, Εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ.503

[3] Το ποσοστό έγκρισης ήταν 99,95%! (Burns E., Ευρωπαϊκή ιστορία, Εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988, σ.325)

[4] Ράπτης Κ., Γενική ιστορία της Ευρώπη, Τόμος Β, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ.39

[5] Berstein S. και Milza P., Ιστορία της Ευρώπης, Τόμος 1, Εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ.502

[6] Κολιόπουλος Ι.Σ., Νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία 1789 – 1945, Εκδ. Βάνια, Θεσσαλονίκη 1998, σ.48

[7] Burns E., Ευρωπαϊκή ιστορία, Εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988, σ.326

[8]  Blanning T.C.W., Ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. Τουρίκης, Αθήνα 2009, σ.36

[9] Berstein S. και Milza P., Ιστορία της Ευρώπης, Τόμος 1, Εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ.520

[10] Livet G. και Mousnier R., Γενική ιστορία της Ευρώπης, Τόμος 5, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1990, σ.78

[11] Burns E., Ευρωπαϊκή ιστορία, Εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 329

[12] Davies N., Europe A history, Eκδ. Pimlico, Nέα Υόρκη 1997, σ.731

[13] Στο ίδιο, σ.739

[14] Livet G. και Mousnier R., Γενική ιστορία της Ευρώπης, Τόμος 5, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1990, σ.43

[15] Burns E., Ευρωπαϊκή ιστορία, Εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 334